سیستم «ماشه (Snapback Mechanism) اروپا یکی از مهم‌ترین ابزارهای فشار در چارچوب برجام و سیاست‌های تحریمی اتحادیه اروپایی علیه ایران است. این مکانیزم به طرف‌های اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) اجازه می‌دهد در صورت نقض جدی تعهدات ایران ذیل برجام یا شکست مذاکرات، روند بازگردانی خودکار تحریم‌ها را فعال کنند.
برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) در سال ۲۰۱۵ با هدف محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران در مقابل رفع تدریجی تحریم‌ها به امضا رسید. یکی از بندهای کلیدی آن «مکانیسم ماشه» است که به طرف‌های توافق اجازه می‌دهد در صورت مشاهده نقض تعهدات، بدون نیاز به اجماع شورای امنیت، تحریم‌های بین‌المللی را بازگردانند. این ابزار در اصل برای جلوگیری از سوءاستفاده ایران از فضای توافق طراحی شد، اما همواره به‌عنوان شمشیر داموکلس بر فراز روابط ایران و اروپا باقی مانده است.
مبنای حقوقی سیستم ماشه
• مطابق قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، هر عضو برجام می‌تواند ادعا کند ایران تعهدات خود را نقض کرده است.
• پس از طرح ادعا، فرآیندی ۳۰ تا ۶۰ روزه آغاز می‌شود که در صورت عدم توافق، تحریم‌های پیشین سازمان ملل به‌طور خودکار بازمی‌گردد.
• در سطح اتحادیه اروپایی، علاوه بر تحریم‌های سازمان ملل، تحریم‌های یکجانبه و هماهنگ‌شده اقتصادی، مالی و نفتی نیز می‌توانند بازاعمال شوند.
انگیزه اروپا از تهدید به ماشه
۱- فشار برای بازگشت ایران به میز مذاکره: اروپا تلاش می‌کند با تهدید به بازگشت تحریم‌ها، ایران را به اجرای کامل تعهدات وادار سازد.
۲- حفظ اتحاد با آمریکا: هرچند اروپا از سیاست فشار حداکثری ترامپ فاصله گرفت، اما در شرایط فعلی به هماهنگی با واشنگتن تمایل دارد.
۳- مدیریت امنیت منطقه‌ای: افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم از سوی ایران برای اروپا تهدیدی مستقیم علیه امنیت و منافعش محسوب می‌شود.
سناریوهای احتمالی در صورت فعال شدن ماشه
۱- سناریوی سخت‌گیرانه (اجرای کامل ماشه)
-بازگشت تمام تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران.
-محدود شدن دسترسی ایران به بازار نفت و گاز، سیستم بانکی و تجارت بین‌الملل.
-فشار اقتصادی شدید مشابه دوران قبل از برجام.
۲- سناریوی میانه (فشار تدریجی)
-اعمال بخشی از تحریم‌ها به‌صورت مرحله‌ای.
-تمرکز بر صنایع نفت، پتروشیمی و کشتیرانی ایران.
-باز گذاشتن راه مذاکرات به‌عنوان ابزار مدیریت بحران.
۳- سناریوی بازدارندگی (تهدید بدون اجرا)
- اروپا صرفا از مکانیسم ماشه به‌عنوان تهدید استفاده کند تا امتیازگیری سیاسی داشته باشد.
• در این حالت، اجرای واقعی ماشه به تعویق می‌افتد، اما فضای سرمایه‌گذاری و تجارت با ایران به دلیل ریسک‌پذیری، آسیب خواهد دید.
پیامدهای احتمالی برای ایران
• اقتصادی: بازگشت تحریم‌ها می‌تواند صادرات نفت و پتروشیمی را به‌شدت کاهش دهد و فشار مضاعفی بر سیستم بانکی و تجارت خارجی ایران وارد سازد.
• سیاسی: فعال شدن ماشه مشروعیت بین‌المللی ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهد و اجماع جهانی علیه تهران را بازسازی می‌کند.
• امنیتی: افزایش فشارها احتمال تشدید تنش‌های منطقه‌ای را بیشتر می‌کند.
جمع‌بندی
سیستم ماشه اروپا ابزاری استراتژیک برای حفظ کنترل بر ایران و جلوگیری از خروج کامل برجام از مدار دیپلماسی است. هرچند اجرای کامل آن هزینه‌های سنگینی برای ایران در پی خواهد داشت، اما اروپا نیز با فعال‌سازی ماشه با چالش‌هایی چون افزایش تنش منطقه‌ای، مهاجرت، و از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی مواجه می‌شود.در نهایت، سناریوی محتمل‌تر در کوتاه‌مدت استفاده ابزاری از تهدید ماشه به‌جای اجرای کامل آن است، تا اروپا بتواند همچنان ایران را پای میز مذاکره نگه دارد و از فروپاشی کامل توافق هسته‌ای جلوگیری کند.
کارشناس بازار بین‌المللی انرژی
برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) در سال ۲۰۱۵ با هدف محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران در مقابل رفع تدریجی تحریم‌ها به امضا رسید. یکی از بندهای کلیدی آن «مکانیسم ماشه» است که به طرف‌های توافق اجازه می‌دهد در صورت مشاهده نقض تعهدات، بدون نیاز به اجماع شورای امنیت، تحریم‌های بین‌المللی را بازگردانند. این ابزار در اصل برای جلوگیری از سوءاستفاده ایران از فضای توافق طراحی شد، اما همواره به‌عنوان شمشیر داموکلس بر فراز روابط ایران و اروپا باقی مانده است.
مبنای حقوقی سیستم ماشه
• مطابق قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، هر عضو برجام می‌تواند ادعا کند ایران تعهدات خود را نقض کرده است.
• پس از طرح ادعا، فرآیندی ۳۰ تا ۶۰ روزه آغاز می‌شود که در صورت عدم توافق، تحریم‌های پیشین سازمان ملل به‌طور خودکار بازمی‌گردد.
• در سطح اتحادیه اروپایی، علاوه بر تحریم‌های سازمان ملل، تحریم‌های یکجانبه و هماهنگ‌شده اقتصادی، مالی و نفتی نیز می‌توانند بازاعمال شوند.
انگیزه اروپا از تهدید به ماشه
۱- فشار برای بازگشت ایران به میز مذاکره: اروپا تلاش می‌کند با تهدید به بازگشت تحریم‌ها، ایران را به اجرای کامل تعهدات وادار سازد.
۲- حفظ اتحاد با آمریکا: هرچند اروپا از سیاست فشار حداکثری ترامپ فاصله گرفت، اما در شرایط فعلی به هماهنگی با واشنگتن تمایل دارد.
۳- مدیریت امنیت منطقه‌ای: افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم از سوی ایران برای اروپا تهدیدی مستقیم علیه امنیت و منافعش محسوب می‌شود.
سناریوهای احتمالی در صورت فعال شدن ماشه
۱- سناریوی سخت‌گیرانه (اجرای کامل ماشه)
-بازگشت تمام تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران.
-محدود شدن دسترسی ایران به بازار نفت و گاز، سیستم بانکی و تجارت بین‌الملل.
-فشار اقتصادی شدید مشابه دوران قبل از برجام.
۲- سناریوی میانه (فشار تدریجی)
-اعمال بخشی از تحریم‌ها به‌صورت مرحله‌ای.
-تمرکز بر صنایع نفت، پتروشیمی و کشتیرانی ایران.
-باز گذاشتن راه مذاکرات به‌عنوان ابزار مدیریت بحران.
۳- سناریوی بازدارندگی (تهدید بدون اجرا)
- اروپا صرفا از مکانیسم ماشه به‌عنوان تهدید استفاده کند تا امتیازگیری سیاسی داشته باشد.
• در این حالت، اجرای واقعی ماشه به تعویق می‌افتد، اما فضای سرمایه‌گذاری و تجارت با ایران به دلیل ریسک‌پذیری، آسیب خواهد دید.
پیامدهای احتمالی برای ایران
• اقتصادی: بازگشت تحریم‌ها می‌تواند صادرات نفت و پتروشیمی را به‌شدت کاهش دهد و فشار مضاعفی بر سیستم بانکی و تجارت خارجی ایران وارد سازد.
• سیاسی: فعال شدن ماشه مشروعیت بین‌المللی ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهد و اجماع جهانی علیه تهران را بازسازی می‌کند.
• امنیتی: افزایش فشارها احتمال تشدید تنش‌های منطقه‌ای را بیشتر می‌کند.
جمع‌بندی
سیستم ماشه اروپا ابزاری استراتژیک برای حفظ کنترل بر ایران و جلوگیری از خروج کامل برجام از مدار دیپلماسی است. هرچند اجرای کامل آن هزینه‌های سنگینی برای ایران در پی خواهد داشت، اما اروپا نیز با فعال‌سازی ماشه با چالش‌هایی چون افزایش تنش منطقه‌ای، مهاجرت، و از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی مواجه می‌شود.در نهایت، سناریوی محتمل‌تر در کوتاه‌مدت استفاده ابزاری از تهدید ماشه به‌جای اجرای کامل آن است، تا اروپا بتواند همچنان ایران را پای میز مذاکره نگه دارد و از فروپاشی کامل توافق هسته‌ای جلوگیری کند.
کارشناس بازار بین‌المللی انرژی
