دیدگاه مدیریتی در قبال حوادث صنعت پتروشیمی

به گزارش آژانس رویدادهای مهم نفت و انرژی " نفت ما " ،صنعت پتروشیمی، بخشی از صنایع شیمیایی است که فرآورده های شیمیایی را از مواد خام حال از نفت یا گاز طبیعی تولید می کند. امروزه فرآورده های نفتی، علاوه بر مصرف در زمینه سوخت وسایل نقلیه، روغن موتور و غیره، در تهیه بسیاری از قطعات مورد نیاز برای ساخت وسایل نقلیه ، نقش ارزنده ای دارند. فرآورده های نفتی در تهیه سوخت موشکهای هدایت کننده، سفینه های فضایی و ماهواره ها و حتی در ساخت بسیاری از قطعات داخلی آنها کاربرد اساسی دارند. ماده اولیه بیشتر داروها و حتی آنتی بیوتیکها از ترکیبات نفتی به دست می آید. در دیدگاه کلی، صنعت پتروشیی بخشی از صنایع شیمیایی است که فرآورده های شیمیایی را از مواد خام حاصل از نفت یا گاز طبیعی تولید می کند. تا پیش از وارد شدن نفت به مفهوم امروزی، در زندگی انسان، مواد شیمیایی مورد نیاز بر اثر تغییر و تبدیل صنایع گیاهی و حیوانی به دست می آمد. اما از اوایل قرن بیستم ، نفت خام و گاز طبیعی به عنوان ماده اولیه برای تهیه بسیاری از ترکیبات مورد نیاز انسان اهمیت حیاتی و روزافزونی پیدا کرده است. چند وقتی است که مرتب اخبار وقوع حوادث مختلف از صنعت پتروشیمی به گوش می رسد. سوال بزرگی که مطرح است اینست که با توجه به اهمیت این صنایع، چرا چنین حوادثی اتفاق می افتد؟ وزارت نفت علت بروز حوادث متعدد آتش سوزی در صنعت پتروشیمی را نبود سرمایه گذاری لازم در بخش بهداشت، ایمنی و محیط زیست HSE و بی توجهی شرکتهای خصوصی سازی شده به این مقوله دانسته است و بر ابلاغ دستورالعملها به تمامی واحدهای تولیدی و فرآیندی صنعت نفت کشور از جمله پتروشیمی ها بسنده کرده است. اگر همه اقدامات و اصول HSE رعایت شده است پس چرا حوادث اینچنین مرتب روی می دهد؟ شاید یکی از بهترین روشهای تجزیه و تحلیل حوادث صنعتی، روش سیستمی باشد. در این روش بر اساس اجزای یک سیستم، کار تک تک اجزا بررسی می شود و با توجه به تعامل بین اجزای شاخصهای استانداردیِ هر جز و روش استاندارد تعامل بین آنها با علل حادثه مشخص می شود: یک سیستم ساده از اجزای زیر تشیل شده است: 1-انسان: در انجام هر کاری، فردی که به کار گمارده می شود، بایستی دارای ویژگیهای مشخصی برای احراز پست مربوطه باشد. (نوع و رشته تحصیلی مرتبط، محدوده سنی، جنسیت، وضعیت جسمانی، وضعیت روحی-روانی، سابقه فعالیتهای مرتبط و ...) 2-ماشین یا ابزار: تناسب ماشین با ابزار یا مواد با نوع کار مد نظر از لحاظ قدرت، نوع عملکرد و .. 3- محیط: مناسب ترین محیط برای فعالیت و عملکرد ماشین (شاخصهایی همچون دما، رطوبت، سرعت جریان هوا، درصد نوع گازهای موجود در هوا و ...) 4- قوانین کار، روش کار یا دستورالعمل استاندارد عملیاتی: بخش نرم افزاری کاری است که چگونگی ارتباط و تعامل بین سایر اجزا را تعریف می کند. در زمان بروز حادثه، یک یا چند مورد از اجزای فوق، به دلیل خطا یا تطابق نداشتن با شاخصها، یا به عبارتی انرحاف از اهداف تعیین شده ، سبب بروز حادثه شده است. اما در تعیین مقصر اصلی، بیشترین موارد مربوط به سیستم مدیریت است که فضای کسب و کار را شکل می دهد. مسوولان وزارت نفت عموما اظهار می کنند: «به دلیل واگذاری واحدهای پتروشیمی به بخش خصوصی و رعایت نکردن اصول ایمنی مربوطه یا اهمال مدیریتی از سوی بخش خصوصی، اینگونه حوادث روی داده است». که البته این موضوع باعث ساقط شدن مسوولیت از وزارت نفت نخواهد شد، چون بحث حاکمیتی و سیاستگذاری موضوع در این وزارتخانه است. از همین رو تدوین دستورالعملهای مربوطه و نظارت مستمر از جمله مواردی است که وزارت نفت بایستی اهتمام جدی نسبت به آن داشته باشد و ساز و کار مربوطه را ایجاد کند و از فعالیت واحدهای خطرناک جلوگیری کند. نقش برنامه جامع بهداشت، ایمنی و محیط زیست از دیدگاه اقتصادی در کنترل هزینه خسارات وقع حوادث متعدد در پتروشیمی های کشور علاوه بر خسارات مستقیم، خسارات غیر مستقیمی همچون توقف تولید در دوره بازسازی، عقب افتادن از برنامه های تولید و قراردادها، فعالیتهای اداری برای زنده کردن خسارات از بیمه، سقوط سهام شرکت، سقوط سهام بیمه ای و سرمایه گذاریها و بانکها در بورس، عقب نشینی سرمایه گذاران بالقوه داخلی و خارجی، شکست روحیه کارکنان و... را هم در برداشته است که با این حساب می توان مطمئن بود که میزان خسارات غیر مستقیم حداقل 4 تا 5 برابر خسارت مسقیم می رسد. علیرغم وقوع و تکرار این حوادث، علت اصلی آن رعایت نکردن مقررات HSE است، اما مهمترین نکته رویکرد غلط به مسائل درگیر این موضوع است. رویکرد فعلی اغلب بنگاهها در کشور ، بر مبنای رعایت نکردن دستورالعملها و تهیه نکردن تجهیزات برای صرفه جویی و بعد از ایجاد حادثه، مقابله با آن و حداکثر وصله و پینه کردن مشکلات است. یعنی هر مشکل گروه HSE به عنوان یک مشکل مستقل بررسی می شود و راهکاری برای مقابله با آن برای دفعه بعد پیش بینی نمی شود. این روش در نهایت روش غیر کارآمدی است چون از یک طرف هر چیزی را تا حدی می توان وصله و پینه کرد و در عین حال به دلیل ارتباطات چندگانه بین ساختارهای HSE تاثیر هر تغییر در کل مجموعه عملا غیر قابل پیش بینی است. در ضمن فراموش نکنیم که اغلب دستورالعملها و سیاستها، از اینترت جمع آوری شده و بدون در نظر گرفتن تفاوتهای آب و هوایی، فرهنگی، اجتماعی و آموزشی ابلاغ می شوند، که اگر هم اجرا شوند تاثیر مطلوبی ندارند. دکتر محمد شمس/ دکترای ایمنی